Bilişsel Çelişki ve Karar Verme

Bilişsel çelişkiler, insanların aynı anda iki veya daha fazla tutumu, inancı veya değeri içeren durumlarla karşılaştıklarında ortaya çıkar. Bu çelişkiler, kişinin karar verme sürecini etkileyerek kararsızlığa yol açabilir. Örneğin, bir kişi sağlıklı yaşam tarzıyla ilgili olumlu bir tutuma sahip olabilir ancak aynı zamanda da fast food yemeyi seven biri olabilir. Bu durumda, kişi çelişkili tutumlar arasında kalarak karar verme sürecinde zorlanabilir.

Bilişsel Çelişkilerin Nedenleri

1. Değer ve İnanç Çatışması: Bireylerin sahip olduğu değerler veya inançlar arasında çatışma yaşaması bilişsel çelişkilere neden olabilir. Örneğin, bir kişi hem dürüstlüğü savunuyor olabilir hem de arkadaşını korumak için yalan söyleme arasında bir çatışma yaşayabilir.
2. Bilgi Çatışması: Kişinin sahip olduğu bilgiler arasında uyumsuzluk veya çelişki olduğunda bilişsel çelişkiler ortaya çıkabilir. Örneğin, bir kişi bir sağlık konusunda çelişkili bilgiler duyduğunda, hangi bilginin doğru olduğuna karar vermede zorlanabilir.
3. Seçenekler Arasında Çatışma: İnsanlar farklı seçenekler arasında karar vermek zorunda kaldıklarında bilişsel çelişkiler yaşayabilirler. Örneğin, bir kişi iş hayatı ile aile hayatı arasında denge kurmak zorunda olduğunda, her iki seçenek arasında çelişkili düşüncelere sahip olabilir.
4. Duygusal Çatışma: Duygusal çatışmalar da bilişsel çelişkilere neden olabilir. Örneğin, bir kişi duygusal olarak bir ilişkiye bağlı olabilir ancak mantıklı düşündüğünde ilişkinin sağlıksız olduğunu görebilir.
5. Toplumsal Baskı ve Beklentiler: Bireyin içinde büyüdüğü toplumun, kültürün veya çevrenin belirli beklentileriyle kişisel değerleri veya inançları arasında çatışma yaşanması da bilişsel çelişkilere yol açabilir.

Bu nedenlerin biri veya birkaçının bir araya gelmesi, insanların karar verme süreçlerinde bilişsel çelişkilere sık sık maruz kalmalarına neden olabilir. Bu çatışmalar, bireylerin duygusal olarak zorlanmasına, kararsızlık yaşamasına, seçim yaparken stres olmalarına veya kararlarında tutarsızlık göstermelerine yol açabilir.

Bilişsel çelişkiler, insanların karar verme sürecini zorlaştırır. Çatışan düşünceler arasında gidip gelmek, belirsizlik duygusunu artırarak kişinin kararsızlık yaşamasına ve seçim

yapmakta zorlanmasına neden olabilir. Ayrıca, çatışan düşüncelerin ortaya çıkardığı stres ve rahatsızlık, kişiyi psikolojik açıdan olumsuz etkileyebilir.
Baş Etme Yolları
Bilişsel çelişki ile baş etmenin üç yolu var.
1. Yol: Düşüncelerden birinin değiştirilmesi (İşlevsiz Yol)
İlk olarak, çelişen düşüncelerle başa çıkmak için bu düşüncelerden biri değiştirilebilir. Örneğin sigara içmenin kötü olduğunu düşünen ama aynı zamanda içmeye devam eden bir kişi bu düşüncelerinden birini değiştirip “Aslında sigara sağlığa zararlı değil” diye düşünebilir. Çelişki ile başa çıkmanın bir yolu olarak, kişi düşüncelerinden birini değiştirecektir. Ancak bu yol her zaman işlevsel değildir. Çünkü kişinin değiştirdiği düşüncesi her zaman doğru olmayabilir. Bazen kişi yaşadığı çelişkiden kurtulmak için düşünceyi çarpıtarak kendini inandırmaya çalışabilir.
2. Yol: Yeni düşünceler eklemek (İşlevsiz Yol)
Çelişki ile baş etmenin bir diğer yolu yeni düşünceler eklemektir. Örneğin, kişi “Ben sigara içiyorum ama aynı zamanda sağlıklı da besleniyorum” diye düşünebilir. Yeni düşünceler eklemek, davranışı rasyonelleştirmeye yardımcı olur. Böylece kişi bilişsel çelişkisinden kurtulmuş olur. Ancak bu da her zaman işlevsel bir yol değildir. Çünkü kişi çelişen düşünceler arasındaki gerçek çatışmayı çözmek yerine, yeni biliş ekleyerek kendi davranışını doğrulamaya çalışır.
3. Yol: Davranışı değiştirmek (İşlevsel Yol)
Kişinin yapabileceği en işlevsel şey, davranışı değiştirmektir. Aynı örnekteki kişi davranışı değiştirmenin bir yolu olarak sigarayı bırakabilir. Bu işlevsel bir yoldur. Davranış değişikliği sonucu kişinin yaşadığı bilişsel çelişki de ortadan kalkar.

Psikolog Elif Erdoğan